ประวัติคลองดำเนินสะดวก

ในวิถีชีวิตคนไทยไม่มีใครสามารถปฏิเสธความผูกพันที่มีต่อสายน้ำอันเป็นแหล่งกำเนิดอาหาร ของมวลมนุษยโลก คลองดำเนินสะดวกก็เป็นสายน้ำหนึ่งแม้มีการเปลี่ยนแปลงไปตามกาล เวลาและวิวัฒนาการของโลก แต่ก็ยังคงเป็นแหล่งผลิตอาหารและแหล่งท่องเที่ยวที่สำคัญของประเทศไทย คลองดำเนินสะดวกเป็นคลองที่มีประวัติอันยาวนานครั้งหนึ่งพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๕ ก็เคยเสด็จประพาสต้น ณ. คลองแห่งนี้คุณทราบหรือไม่ว่านับจากวัน เปิดคลองจวบจนถึงปัจจุบัน(พ.ศ.๒๕๕๖) คลองดำเนินสะดวกมีอายุครบ ๑๔๕ ปีไปแล้ว

จุดกำเนิดของคลองดำเนินสะดวก

คลองดำเนินสะดวกได้ถือกำเนิดขึ้นในปี พ.ศ. ๒๔๐๙ จากพระราชปรารภของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๔ ที่ว่าการเดินทางจากกรุงเทพฯ ไปยังจังหวัดสมุทรสาครนั้นเรามีคลองภาษีเจริญ ทำให้การเดินทางไปมาได้สะดวกดี แต่ถ้ามีคลองเชื่อมโยงระหว่างกรุงเทพฯ จังหวัดสมุทรสงคราม และจังหวัดราชบุรีก็จะยิ่งสะดวกขึ้นอีกมาก โดยมีนัยแห่งจุดประสงค์ของพระราชปรารภที่ต้องการเชื่อมโยงแม่น้ำหลัก๓ สาย อันได้แก่ แม่น้ำเจ้าพระยา แม่น้ำท่าจีน และแม่น้ำแม่กลอง ด้วยคลองเพื่อความสะดวกในด้านคมนาคมทางน้ำ โดยแต่เดิมมีคลองภาษีเจริญเชื่อมระหว่างแม่น้ำเจ้าพระยา และท่าจีนอยู่แล้ว

ต่อมาในปีเดียวกันนั้นเอง พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๔ จึงได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ พระประสาทสิทธิ์ ( เดิมชื่อ ช่วง บุนนาค ต่อมาได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น พระยาศรีสุริยวงศ์ และสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ตามลำดับ เป็นต้นตระกูล บุนนาค ) เป็นผู้อำนวยการในขุดคลองเพื่อเชื่อมแม่น้ำท่าจีน และแม่น้ำแม่กลองโดยใช้งบประมาณจากทุนทรัพย์ส่วนพระองค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๔ จำนวน ๔๐๐ชั่ง และทุนทรัพย์ของพระประสาทสิทธิ์ผู้อำนวยการขุดคลองอีก ๑๐๐๐ชั่งรวม ๑๔๐๐ชั่ง หรือ ๑๑๒,๐๐บาท(๑ ชั่ง เท่ากับ ๘๐บาท) ซึ่งคิดตามค่าเงินในปัจจุบันต้องเอา ๑,๐๐๐ คูณเข้าไป(สมัยนั้นก๋วยเตี๋ยวชามละ๒-๓สตางค์ ปัจจุบันชามละ ๒๐-๒๕บาท) ทั้งนี้งบประมาณดังกล่าวไม่ได้นับรวมแรงงานของประชาชนที่เอาแรงมาช่วยขุดด้วย

ในการขุดคลองครั้งนั้นได้ว่าจ้างแรงงานชาวจีนเป็นผู้ขุดคลองเป็นส่วนใหญ่ โดยใช้วิธีขุด ๒ วาเว้น ๑ วา แล้วปล่อยให้น้ำหลากเซาะให้ทะลุต่อกัน โดยเริ่มต้นขุดจากปากคลองบางยางแม่น้ำท่าจีน จังหวัดสมุทรสาคร(อำเภอบ้านแพ้วในปัจจุบัน)ผ่านจังหวัดราชบุรี(อำเภอดำเนินสะดวกในปัจจุบัน)และสิ้นสุดที่บางนกแขวก จังหวัดสมุทรสงคราม(อำเภอบางคนทีในปัจจุบัน) รวมระยะทางทั้งสิ้น ๓๓.๖ กม. ใช้เวลาในการขุดรวม๒ ปี เสร็จสิ้นในปี พ.ศ. ๒๔๑๑

ทำไมจึงชื่อคลองดำเนินสะดวก

เมื่อเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ได้ขุดคลองเสร็จแล้ว ได้จัดทำแผนผังในการขุดคลองยาว ๘๔๐ เส้น กว้าง ๖ วา ลึก ๑ วา ๒ ศอก(๒ ศอก = ๑ เมตร , ๒ เมตร = ๑ วา , ๑ เส้น = ๔๐ เมตร) ขึ้นทูลเกล้าถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๔ เมื่อพระองค์ได้ทอดพระเนตรดูแผนผังแล้วทรงเห็นว่าคลองที่ขุดใหม่มีความยาวมาก และขุดได้ตรงไม่คดเคี้ยว สะดวกต่อการสัญจรไปมา จึงพระราชทานนามให้เป็นมงคล แก่คลองนี้ว่า "ดำเนินสะดวก" จึงได้ชื่อว่า คลองดำเนินสะดวก นับตั้งแต่นั้นมาจวบจนปัจจุบัน

วันเปิดคลองดำเนินสะดวก

หลังขุดคลองเสร็จและได้รับพระราชทานนามว่า"คลองดำเนินสะดวก" แล้ว จึงได้ฤกษ์ทำพิธีเปิดคลอง เมื่อวันที่ ๒๕ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๑๑ ณ ปากคลองดำเนินสะดวกเชื่อมแม่น้ำแม่กลอง บริเวณบางนกแขวก อ.บางคนที จ.สมุทรสงครามในปัจจุบัน โดย ฯพณฯ สมุหกลาโหมในขณะนั้นเป็นประธานในการเปิดคลอง

ลักษณะคลองดำเนินสะดวก

คลองดำเนินสะดวกเป็นคลองขุดที่ค่อนข้างตรงเดิมกว้าง ๖ วา ต่อมาถูกน้ำกัดเซาะตลิ่ง ปัจจุบันจึงกว้าง ๑๐-๒๐วา เป็นคลองที่มีคลองซอยเชื่อมต่อกัน จำนวนมากกว่า ๒๐๐ คลองอันเกิดจากการเข้ามาจับจองที่ดิน หลังขุดคลองเสร็จแล้วของผู้คนจำนวนมาก รวมทั้งเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ ซึ่งหลังจากเข้ามาจับจองแล้ว ก็ทำการขุดคลองซอยเชื่อมต่อคลองใหญ่(คลองดำเนินสะดวก) และเชื่อมต่อคลองซอยซึ่งกันและกัน เพื่อความสะดวกในการสัญจร

นอกจากนี้คลองดำเนินสะดวกยังมีการแบ่งหลักเขตทั้งหมด ๙ หลัก โดยเริ่มหลักแรกเป็นหลักศูนย์ ที่บริเวณปากคลองบางยาง และสิ้นสุดหลักสุดท้ายที่ หลักแปด แต่ละหลักจะห่างกัน ๔ กม. หลักเขตทั้ง ๙ หลักยัง ปรากฏให้เห็นอยู่ในปัจจุบัน โดยหลักศูนย์ถึงหลักห้า อยู่ในเขต อ.บ้านแพ้ว จ.สมุทรสาคร
หลักหก และหลักเจ็ดอยู่ในเขตอ.ดำเนินสะดวก จ.ราชบุรี และหลักแปดอยู่ที่ อ.บางคนที จ.สมุทรสงคราม

ของดีดำเนินสะดวก

คลองดำเนินสะดวกเป็นคลองเก่าแก่แม้กาลเวลาที่ผ่านไปจะมีความเจริญด้ายวัตถุมากมายเข้ามาแทนที่ แต่คลองดำเนินสะดวกยังคงเป็นคลองที่ยังคงมีความงดงามตามธรรมชาติอยู่เป็นอันมาก คลองดำเนินสะดวกมีตลาดน้ำที่ได้ชื่อว่าใหญ่และสวยที่สุดในโลก ตลาดน้ำดำเนินสะดวก คือตลาดนัดทางน้ำนั่นเอง จากการบอกเล่าตลาดน้ำได้เกิดขึ้นตั้งแต่ มีคลองดำเนินสะดวกในบริเวณชุมชน และบริเวณปากคลองต่างๆ โดยดั่งเดิมนับแต่ผู้เขียนจำความได้มีตลาดน้ำให้เห็นอยู่ 2 แห่ง คือ ตลาดน้ำหลักห้าอยู่ที่บริเวณปากคลองบัวงาม หรือบางคนเรียกว่า คลองโพหัก ปัจจุบันตลาดน้ำหลักห้าได้เลิกแล้ว และตลาดน้ำอีกแห่งคือ ตลาดน้ำหลักแปด หรือศาลาแดง เหตุที่เรียกว่าศาลาแดง เพราะบริเวณนี้ เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ได้เคยสร้างเรือนพัก 5 ห้อง มุงหลังคาสีแดงไว้เป็นที่พักคนงานขุดคลองบริเวณใกล้ปากคลองลัดราชบุรีในปัจจุบัน โดยตลาดน้ำศาลาแดงนั้นเดิมจะอยู่ที่ปากคลองลัดราชบุรีแต่ด้วยความเจริญด้านวัตถุ ปัจจุบันตลาดน้ำศาลาแดงหรือตลาดน้ำหลักแปดได้ย้ายมาอยู่ฝั่งตรงข้าม บริเวณปากคลองต้นเข็ม ทั้งนี้เพราะมีถนนเข้าถึงบริเวณนี้ทำให้การเดินทางสะดวก แต่ในเร็วๆนี้ด้วยความร่วมมือของชุมชนได้มีการฟื้นฟูตลาดน้ำคลองลัดราชบุรีขึ้นใหม่ที่บริเวณ วัดราษฎร์เจริญธรรมหรือวัดสุน มีชื่อเรียกว่า ตลาดน้ำเล่าตั๊กลั๊ก ในปัจจุบันจึงเหลือตลาดน้ำที่สำคัญอยู่ 2 แห่ง คือ ตลาดน้ำคลองต้นเข็ม และตลาดน้ำเล่าตั๊กลั๊กคลองลัดราชบุรี

หากท่านมาเที่ยวดำเนินสะดวก โดยเดินทางมาได้ทั้งทางถนนเพชรเกษม หรือถนนพระราม2 เลี้ยวเขัาถนน บางแพ-แม่กลองท่านต้องมาถึงก่อน 7.00 น. เที่ยวชมตลาดน้ำหลักแปดศาลาแดง หาซื้อผลไม้อร่อยนานาชนิดที่ชาวสวนนำมาขาย โดยเฉพาะอย่างยิ่ง องุ่นดำเนินฯอันขึ้นชื่อ หรือถ้ามาในฤดูมะม่วงก็ต้องไม่ลืมซื้อมะม่วงอกร่องดำเนินฯ กินกับข้าวเหนียวมูลอร่อยดีนักแล เมื่อเดินเที่ยวชมตลาดน้ำซื้อของจนหนำใจแล้ว จนเวลาประมาณ 9.00น. ตลาดน้ำก็จะวาย หาเช่าเรือหางยาวสักลำล่องไปตามคลองดำเนินสะดวกชมบ้านเรือนบริเวณริมคลองซึ่งยังคงมีบ้านแบบโบราณให้เห็นอยู่ ชมวัดวาอารามเก่าแก่มากมายในสองฝั่งคลองแล้วอย่าลืมแวะไปตามคลองซอยเพื่อดูชีวิตความเป็นอยู่ของชาวสวนในคลองดำเนินสะดวก ท่านจะได้พบกับความงดงามของธรรมชาติอันร่มรื่น

ในอดีตชาวต่างประเทศมาเที่ยวประเทศไทยเห็นกรุงเทพฯมีคลองมากมายจึงเรียกกรุงเทพฯเป็นเวนิชตะวันออก แต่ปัจจุบันไม่มีให้เห็นในกรุงเทพฯแล้ว มีแต่คลองน้ำเน่า แต่ถ้ามาเที่ยวคลองดำเนินสะดวกจะพบว่าที่นี่แหละคือเวนิชตะวันออกที่แท้จริง

ในโอกาสกินเจทุกปี ผู้เขียนจึงใคร่อยากเชิญชวนญาติธรรมที่ร่วมกินเจ ณ ที่ศาลเจ้าท่งเฮงตั้ว หรือศาลเจ้าอื่นในคลองดำเนินสะดวกได้ชักชวนลูกหลานร่วมกินเจเพื่อสร้างบุญและกุศลพร้อมถือโอกาสวันหยุดมาร่วมถือศีลกินเจที่ศาลเจ้า และถือโอกาสมาเที่ยวคลองดำเนินสะดวก ท่านจะได้ดื่มด่ำกับธรรมชาติและความชุ่มฉ่ำของสายน้ำแห่งนี้ ที่ครั้งหนึ่งเคยหล่อเลี้ยงบรรพบุรุษของเราให้เรามีชีวิตจนเป็นอยู่ในปัจจุบัน

คลิปวีดีโอสภาพคลองดำเนินสะดวกเมื่อปี พ.ศ.2513

คลิปวีดีโอการเกิดตลาดน้ำดำเนินสะดวก

คลิปวีดีโอความเป็นมาของชาวจีนในคลองดำเนินสะดวก

คลิปวีดีโอประวัติศาสตร์คลองดำเนินสะดวก